Êrifi Hamata dôwu ŋila

Aũ urriyima : Moussa Abdoulaye Mahamat

Yîm tira nii tira duro dôwu buru ŋila sûru huma « Hamata » yintigi re cii. Halagana niya môša ru cika ginna dugusu irridu šai nakigi. Dugusu ginna niima dôomtire, dôwa ye kaliya niya kura-a ginna duro ciki. Awa hunta ni mukugi doona hunta ni goyintigi. Niima, amma ginna-i harayintigi re tigisu. Dôwa ginna duro dôwu Hamata kirigi re bêi. Niŋila huma diru wasaa ginna danni. Ciiru, Hamata mere dôwi ni turon ni, aya huma mere hunoo yal kuri danni. Ciiru, Hamata abba huma arii kuri na dîi. Arii te mere yala buru dîi. Yala taa duro dôwa aguzuu dîi, ciiru dôwa taa ginna foŋuŋoo na niŋila huntu Hamata ŋa gor kirenni.

Halagana ginna ñaa na owor huma ru Hamata hunnoo dôwa kura ŋa dutunni. Agu, dôwa niima cikoo, dôwa niya moša cikoo ginna ini te ŋa dau wawu re. Ini gisirigaa ginna harayintinni. Kôi te ru, halagan duruma ginna tira tira ru daginni. Ñaa na ginna hundu « pimke » hawastire ru cii. Niima duro, ini dôwu ru cire ginna, kîndilii cidde Hamata ŋa dutugaa dakinni.

Agu, Hamata niŋila huma-i mêri buu gurti cen, dôwa diriwa huna mura na kîndilii cidde. Agu, ariya niima ginna-i fatigi re « Hamata nii ai duro ciyoo dôwa ntura añaa hakintinni, niima duro amma ginna-i fatii ciki » yintu. Dôwa ginna daa deku ni fatigi re : « Hamata ŋa ini tira kisitir na niima ru funtar » yintu. Agu, dôwa niima ginna foktuntu, kôi arii aci tira ŋa tûrtu, rayintu, dura cintu, acuu-i mura ru farigi re : « Caana bu geyintu na dîna na ginna kûkultu na campu, yim te tigisoo, halagana ginna irridigi, loko irridoo, mura ginna Hamata kulo busugi » yi.

Acuu-i farigi re woki te tigisoo : « Hamata buzoo šen sopum yercinni, maaši kuri ni yentimmi, ini yentiŋa kôlu galu hunnoo ini kuri ginna yentu wunni » yi. Woki awa naku dôomcima ru, agu Hamata gitu awa duro dintu, Hamata awa duro kôlu galu ŋa ye awa ye kii giyipcima ru … Agu, kišuu kûkuciŋoo, tirii burayi, dôwa mêri acuu-i faruu daa ciki, kege watu ! Hamata daginne ru, « Bûuut » owon dûru ! Kôi te duro, dôwu ŋila te hayila-i dîi ni, kôi ciiŋa duro listin buzu, gûro kôi huma duro yercinne tigisu.

Agu, lûlu ni niima dintu, Hamata aya huma bazu irri, kôi te daa yege dommu cen. Mafur ginna maaši gurtoo re, ini farigaa : « Hamata, Hamata salamaleku. Hamata maru salamaleku. Maru aya rôu salamaleku » yiŋoo re, Hamata yegaa cîi huma lanci re maašu goyinigi. Ai kege busu gisu dôwu huma ru maaši cenigi.

Yim tira šidanii bazuu re, aya huma irrenne ru kûi, šidama sudur aya huma ŋa goyi ni irri, farigi re « Hamata, Hamata salamaleku. Hamata maru salamaleku. Maru aya rôu salamaleku » yiŋoo re, Hamata wuninni aya huma yi cii yegaa lanci. Kôi yegaa lancima ru šidama-i Hamata ŋa goyi girci.

Aya huma irroo yegaa lantire, Hamata ni duro bêi. Cûki rayiŋoo diga šidama duruu re, kôi te digi goyinoo, šidama dôwuma ŋa wu sura huna cûncui bîyecenna aya sîge diga duro cii sura makiŋi.
Sura taa ginna goyi kunusu duro dowu korciŋa ru
tini duro dowu kîri fîi nawu.

Belke tira yerciŋoo dôwu huma Hamata nuŋu ŋa ru na ŋila kîruu daa mere-u kulo buzu cii ru haki.
Hamata aya buru lerci, kanai cîru, yerci wûluwulu dinnuŋa re, amma niima ginna carku irridu, irridoo Hamata nuŋu ŋa ru na ŋila buzu cii. Amma ginna-i wošintu, aũ tira tira ru rayinigi fatigi re : « Ai mere jînni rôu ye au
jire-u » yintigi. Saa ru dutugi ru ŋayinti beki.

Te kege tigisu re agu, arii cii re ginna owoni nuŋu ru na kîndilii dîi. Ini gisiga ginna harayintinni. Agu, Hamata aya huma meree huma na kîndiltin ni dôwa hunaa aguzuu dîiŋa ginna ŋa wosa ru goyi kunusu duro dowu ni, korra mûki ru korci. Sura hunta êzer tira daa tûyi ni, kîri fîi dînoo… Belke yerci ni, dôwu ni, turon ni, ginasu ni, saa wôlu ni, êjel ni kulo buzu cii ru haki. Aya cûki daa rayinoo, ini mere-i harayiŋa ši, kôntu tugortu ni auši, kôma daa miširayi.

Agu, kôi te duro dôwa aguzuwa ni bêki. Turon haki, hakiŋa ni êjel, te duro mere ni mîširayi niima kûi buzu.

Êrifi ai ini farigaa : Ini Allai ncema hardin, ini aũ-u daa kîndiltinni.
Amma kubba-i fatigi re « Kantama-i taya ncuuŋi » yintigi.

JIRE NDAHARI

Aũ urruyima Koki Kêllei

Woki tira arru šêgeli tira ye zigir tira ye êniri duro fuktundu.

Zigiruu arru ru hadigire : “Yuna aguzuu jira taharumoo nusorugi” yi .
Agu kôi te ru, arru hadigi :

1) Tani ndoo inda deku fukdundug gor haranirigoo turowo ai gonirdi.
2) Inda balik wude ši. Undo wude kogo mêda ara ginna hidinimmi .
3) Unnu tusom saga deroo hanna kura bo cika ru haroo ŋayidinni .
Agu kôi te ru, zigiruu buru gaazu mere arru ru sowu teru.

Mêdi ai suru huma : jire ndahari buru gali.

Juha ye Waja ye

Waji (Wayi)

Au ruyima: Mahamat Ibrahim

Êrifi a Juha ye Waja ye
Berke ru Juha šagaltin ni gilen goji ni yega huma ciri huma ginna šîyĩg.
Moši huma fariga «Juha, a gilen a ginna gii înni geyinii ñii?» iji.
«Yegaa nduru cî raa šîndirore, waja erdiga ginna dogu turtug. Gilen šîninore waja ginna bokiŋa ru cii» faru.
«Aa, te unnu waja kôoli cikee?» iji.
«Aa teere ni. Gilenma teere hirime huma geeji» iji.

Cozi cudiŋa 2

Gûro, yindiηa kôya zida gûgoi ai Cad ηa hûugeã duro cikaa tira. Dînaa mere ejeb hunoo, bî njordu ai kegeã duro îyi galige girtuuηa! Kôi ai mere, hurau huũge duro illi zidu ciĩ, jene tira ši da? Busau yir daha tîmmi yerciniηa na Gûro. Bî wûnigi duro mari wôu yalke ciĩ na Gûro!
Gidedi kugoo, ammaa Gûro îmbi tugusoo gona di kirdigi. Kôi lau di kirdiηa ginna, amma wori ye, nduronu ye, êgi ye, warkagai ye ginna dude. Mere kugoo, yuna guru amma ôrduha talakindigaa hatigi : «Îyi korto nakirigi, kîzei goni ηa di yîdu, îzei cohi ηa di yuwi…» yindigaa ginna wasaga barayinni.
Aũ Gûro duduũ, êniri ziduũ saã cemma, orro di tuηosig : «Kîzei ye galau ye êgi ye wori ye ginna di kanuruũ bodu!» yinig. Amma nimeã, cige hundidiηa daha kirdoo, Gûro di doona cendig: «Gûro! Gûro manna! Aniša êdiĩ! Kûrroa talluũ! Busau huma sa hôšiĩ! Amma hunã kiša hôšiĩ! … Njusa numaa têundu!» yindig. Te kege di, Gûro mara di kuudi tîri di wou gide baradida, cigeã di hôli cendig.
Teda gûro-a dêdi tîmma ûũgu hûtiηa hunoo, mara tîmmaa di haĩ yindinni. Tîmmidea hatigi : «Busau naana ginna tîmmi jooze hun cii : tîmmi marcanou kugoo erekugu jooze; bûrunnou kugoo busau kalku jooze; kôidou lau kôi kûri tîri» yindig.
Kôu tunumoo na tîmmi yercinig. Ciidi, mea kôu waa, tîmmi ayaã waa yutu šiša. Têu jinni, ammaa keheda ûũgug. Tîmmi tara-i guru daha keheda kîdirii di munda tehetig. Tîmmaa keheda ammaa dogu di giitu ûũgu. Mara hatigu: «Tîmmi gali di yerciniηa yuna cûu barayinig: busau tîri ye kehedu bu ye ginna barayinig.» Cozaa hatigi: «Kehedu tai di gonum guduum tunumoo, berke tîmma tai di goniiga njenig. Agir di guduum tunumoo, berke agir nduruza njenig. Ai di gonum guduum tunumoo, mea hedigaa di goni zuwĩ» yindig.
Tîmmi mere eke ηila kadira ginna mea hedii buzug, ciidi, Tidaa mere di êrezi biride ηa di dîdinni. Aηgal te yunu aũ hulanu tira hadde êdeu ηa duro cii: «Noko aĩ aya ginna de dinade tira agir di gôyindu dîdii, iña nuroo, elei cîdde yundu duzurũ; kubu huma aĩ tinda ginna di dinadeã ledii duzurũ; noko tinda duro kidaa cûu kûidundu tîrdedii duzurũ; šara huma yariĩ ηa di tugortu ni ηunu huma tuwi duzurũ, tani tîmmi tunurdi!» nir.
Cii di, amma hatigi: «Tîmmi hûi yurusu êgi-u bêyi!» yindigi. Te kege di tîmma ûũgu hûtu tirtigi. Îmbi tugusoo, saga urdu gortigi.

Cozi cudiŋa

La vie tourmentée

Cozi tide tira suru huma Kaîde yindig. Mere noko addi ciĩ, aga Ennedi ye, Gûro ye kûi garci. Awulai na aga tedig, îmbi na Gûro irrig. Dîna yuna njigisig-ηa hanadinã, mere di njika huna di diruũ de, mere ngiša huna hûduũ de, suar tugusu. Suar Hrolinau1 tugusu. Mêda wôtige ai daha cikaa, njikaa hunaã ye, iska hunaã ye yuna dudaa ye zaga gidedi cig-ηa ye ginna tahatide.

Mere na njika huna di, noko Cad hûria hakuma hadirci. Labar dannoo na ginna mere nîri noko te ôroza hiliyiniĩ cii. Wuddi noko amma guru suara tugusu, hokuma na amma ta di girsu cenig-ηa tugusuũ, mere di, arkimi ye tûgi ye kûi dunduũ de, daginne di wûni gôyi. Ai de kege di, amma Cad waa, gidedi tira tira di hanayinnã noko kezedindig-ηa, mere na hadirci. Gidedi kugoo, nahar-cêni ndugusunnoo, inta haηum amma Cad ônu-ηaa ye ma-ηaa ye ji-ηaa ye yala-ηaa ye yutu hogndinni. Têu jinni, niĩ Cad mere ndir gor di amma dîĩziraa, wonadaa, amma bosa hetigaa nokosuura gurunnaa hanayindinni. Suuraã duro nuwudi-i amma ada ginna kezeyi, niĩ turona gor hanahedu. Adaga mara guru waa na guru-i hanayundu. Njika guru waa na kudaa hanayundu. Amma mara gidedi daha tududa gor na hanadundu. Aηgala êska hakundu. Yuna gidedi gînei di ngayundu cikaa ginna hûi uũgu.

Kaide ngiša huna ginna aũ wôtiga uruyinig-ηa, Ahmat Saleh Bodumi di hadu cemma de, mere têi, dro ûruu, kôya niã ndûrta hundaa ye, njika amma wôki têu waa ye, ngiska hunda ye, haga hunda ye cikaa uruyi. Ada da karandu.

1 Hrulina yindig-ηa, sagahan 1968, niĩ dazagada-ηa di, amma mundu ginna wûna goyindũ de hokoma di gûu cindu. 

Wowo ye Ôkurei ye

Wowoa-i ôkurei ru dôu burayi. Ôkurei wowo ru farigire «Tinta ôkureya ini bidiriga ni bur bu awinni êrisa ntira bur durusa nere raŋimmi, te jillan nu uso dôu amma ŋa duro buran» yi. Ciiru wowoa-i farigire «Ini te ke intigire cee? Tani ini kisiriŋa ginna raŋirig» yi. Ôkureyu te ke noo, «Gal» yi ni wowoa ru dôu cen. Ize tira okureya diga ye êfira hunta ye jaki ni sama duro unum zuku. Sama duro turutigi ru, wowoa: «Kuwak kuwak kuwak» yi ni cir. Ôkurei buwusa saga kalaptin ri ni diga huna jaki wowoa da goyi ni gîskei gurti nawu sowu. Te ru bara farigire «Saga nii numa kôi amma ŋa ciku uso, nuŋu êriša tinta raŋummi niredee» yi.