Owoni ka numa di karaniĩgoo, karaã ši huma gali di haŋiĩgi
Dîna duro kara mere budi mûhim. Kara mere dahab kege ciidi dahab di bodu. «Iña ?» numoo, dahab budi tamoo na keesiĩgi ciidi kara numa haŋum keesimmi. Yoo ammaa dakoo dahab numa wîyintigi ciidi kara numa hakindu wîyintinni.
Te di kudiĩ, iŋaa lokol karayintii cikii cii di ka huntaa di karayindinnoo na sûru budi bu danni.
Iŋaa ka hundaa di karayinigide tigisoo, kumayindu kara hikinigi. Owoni lokol mere yunu šide tigisigi. Lokol daku ni sopunne tigisigi.
Ka naana ginna torowo kege : kôi ndediŋa njugudugi. Ada na ginna torowo hunduũ (ka hundaa) goyindinnoo munda ginna dogu tirtinni. Ciidi ka hundaa di karayindigide tigisoo, torowaã dogu guduugi. Owoni ka hundaa di karayindigoo, ka kudaa na kumayindu hikindigi.
Cîi hananum nûŋiĩŋa ginna gali. Aranga na kal. Îŋglis na kal. Furase na kal. Yoo ka kudaa na sûru budi dîdii cii di ginna di kuũ noko iŋaã kara hûi nawuŋa ka hunaa di nawoo gali.
Aũ tira aya huma aci migizi aruu yutu Kûsu di hayi cii. Mere kogoyo ye aski ye yurom (hadin) ye hur (fur) ye kîdi ye dîi. Yum tira, udur hakima de êrši addiĩ jeyi. Adir tigisuũ, dowiĩ môši tira kiri lompo (migiza ŋa) aciĩ ŋa walayi (wûni nawu) cen. Kôi têdi, wûnii samgaã da kȗkuta cûu gȗdii cika kogoyo dudu.
Libiye duro amma cûu ciki. Aũ turoma suru huma « Toko » te na « Abdelziz » yintigi. Mura nii tira suru huma Gûtron yintigaa duro ciki. Toko ye Abdeziz ye mura amma wûra ni owoni duna buru dîri ni. Gûtron duro ciki, amma wirigi. Cûro kuri dîrinni. Ai re mura cûro ru goyinti re, cikuu ginna ru. Kôi mura duro cikuu mura harayintinni ru. Owoni Libiye lau onum ŋa mire duro amma kiñila šiša buru ciki. Owoni onum duro asuu daŋoo no kûrei ru haŋiŋi. Toko mire aũ yowori ni buru durusu ni te ginna ru darab kee huma bîra galcinni. Abdelziz mire koremi ni buru awire ni ciiru mire zuntaa môguru-u.
Halil mire wêtir huma duro kortena dahaba-a mûu melci ni Gûtron du curuu ni Saba terii cii. Turowa mire buru zuntu ni owoni wûra na ginna Gûtron ye Saba ye kûi busugi. Halil mire wêtir huma kiyai kiyai ru cawii cii.Te jilan nu Toko ye lau huma ye kandamai goyi.
Gasu ni dahu rayintu. Ciiru halil mire wêtir huma tai duro « bom » nawu dîi. Te jillan nu addi addi ru cawii cii. Aũ tira-i kui jeŋoo : « Taara ginna fora ru yatirigi » yinii cii. Te kege ru wûraa carku kui Halil ŋa ru tusuru re Halili farigire : « Dêri nusunoo unnu re taara ginna kôi ai daa yatirigi » yi. Mura mêri ai basu ru addi ra aašintu. Owoni Halil-i farigire : « Ini aũ muŋoo amma gûduro danni ciina inuu ntisirigi re ŋa ru susu » yi. Te jillan nu amma kubba-i : « Kîri firi huma tamoo tûru danni ciina dahu huma yan da » yintigi.
Mana ye môlofur ye gise halaga dînaa, turku ye, kîri ye dêgil ye mura ara tuzoo bûru mana ŋa cî ciki. Cî kire naku. « Dîri fus fus » intii labar ginna dînei ru môlofur mulayi guru ni feñtii êdine tîke yi cii. « Te du cûro ntruu zuŋcine » yi. Te kîruu « Inta înni rayi num ? » yi. Kîri-i « Tani wôu wôu ru bara înni na kuiri rayi tardi » yi ! « Rayi ai sîri danni » yi. Turku ru « Inta, înni ayi num» yi. « Te ñaa hun caagi » yi. « Te ñaa hun nu cawoo tira cîrigire hee! » yi.
« Dêgil du inta înni rayi num ? » yi. « Teere yerdiroo ekaa daa tîgaa hunoo rayi kuiri au înni na tardi! » yi . Mana-i « Naara ginna nunukummi » yi. Sopu re irroo tani zaka netrigaa tani hanirigi. Yia môlofur irrii busu ciki firii mana ŋa da digi nawu goši ni. « Fus njkiru tir! » yi. Mana-i « Fus turutuŋi ru dûrtu! » yi. Mura mêra furosintii ciki. Môlofur wunei ru ege dirde ara tuzoo ginna sowu tirigire bêi. « Wunei ru ege dirde » ! Mana na môkoncine bû ru mana ŋa cî ciki. Firii mana ŋa na da digi goši nawu dîi. Môlofuru « Fus njki ru tir » yi. Mana-i « Fus turutuŋi ru dûrtugi » yi. Mana «Te kîri yeru irrig na irruu damara widenni-i turon. Yî kurtu na eber môlofur du mire wure yentir na futur cine mele ru kii yêyentir na, neere na kaagu sîgi ša ŋu kîruu widen yîdir kurturii yinii te ru re kaagu sîgi ka ŋa NJIKIRU TIR DE » yi. Mana na « Fus turutiŋi ru dûrutug »yi. Addira annu kumare kîri mire ina hawana talatayi ŋa ini gurtigire bêi. Turku ru yeru na orka kôi tama ru cikaa duro arii-i turon. Yî kurtu na futur cine hinnoo eber môlofur mire buru wure yi ru ŋoo kaagu sîgi ša ŋu yi orko yîdirii yi curuŋa re kaagu sîgi kûro hun ter. Dêgil ye môlofur ye mana ye ciki ru môlofur « Fus njiki ru tir » yi. Mana-i « Fus turutiŋi ru dûrutug » yi. Alla barka naagi buru anuu ŋini, ara anukuntinne ru re de ne hire. Dêgil « Inta yeru eke ai daa sagana ran » yi. « Inta biri yesku tirum taŋu ru kolo nuzu ncii ŋa ini burani ŋa ? » yi. Noo ran ina mura kôi tûrtu raa kuno daa nîyoo caŋiŋoo neere hani ŋa, dêgil suloktun ekaa jeji kûi buzu. Môlofur « Fus njiki ru tir » yi. Mana na « Fus turutiŋi ru dûrutugi!» yi. Addi ntiŋa re nuna bûru mana ŋa ĉi ciki. Mana-i « Ha ! Ridu ! » yi. Môlofuri-i « Koo ? » yi. Giguu kire kiŋa re Manaa bûru huma duro caki. Môlofuru bûru Mana ŋa lôloyinnii ini hakiŋire bêi. Dêgil du « Caŋu » yinii dêgiluu yi nuna caŋirigire tîre bêi ! » yi. « Taa » yinii, « Taa ridigire tûruture bêi» yi. Môlofur ŋa ekee ru mana-i cayayinne jilan nu halaga dînni.
Hal mire ini tira amma kubba-i ini tira tisigiti tere amma saga ru rudaga fî kii gisitigaa suru huma « hal » yintigi. awinni hal mire ini mire kirigire bêi. awinni ñaana hal hun dîi ci ru hal Dazagara ŋa ye amma kura Car duro cika kii šiša. Hal mire înni geetu jeenti ? Hal mire înni ? Mêra wîli cika ginna zampur yentirigi.
Amma Car duro cika ye Nîjer duro cika ye Lîbie duro cika ginna hal huntu turon. Oŋko gini amma ginna fora ru ciki ni ina gisitigaa ginna turoni. Ina muntu ginna fotuntu geyintigi. awinni amma kuira ŋa kii šiša ina gura mura-i dîra, amma kuira hanayintu gisitinni. Hala Dazagara duro ina fôya ciki mire amma kira-i dîi, hal mûku ye, busuga ye hal yêyeyinta ye ginna amma kura kii šiša. Te mire na ? Ñaana hal hun dîi ŋa jilan nu na ina gisitiga na šiša. Hal amma Dazagara ŋa ini buru gali. Zaka galuu amma mura ginna kôi turon daa cikaa ginna hala huntaa turoni. awinni hala huntaa turoma jilan nu, mura ginna cussu ru ciki. awinni ini buru gali tura dazagara-i dîru kege amma kuira-i dînni. Ini înni te amma kura ŋa kii šiša dîru? Walla ini amma kura ŋa ru gali dîru înni ? Ôwolu ini Dazagara ini gali dîru au ôsurde hakintoo amma kuira ŋa kii buru šiša ni buru daku ni. awinni buru cussu ru azayitig ni, buru gali dîru. Au hayintinoo na dîllu kilayintigi ni cussu ru caagi dirtigi ni. Te jilan nu hal amma Dazagara ŋa amma kuira ŋa kii šiša niri jii. awinni hal ai kege amma dîna daa cika ginna-i hal ai kege dînni. Amma Dazagara mura ina subur cintigaa na buru muntu ni kôya duro na muntu. awinni amma daa dekire ni buru kui dutugi ni hala buru gala dîri. awinni mura ina gura buru cûro hetiga ciki. Jina ye ferege ye ginna amma kuira Car duro cikaa ru mura buru cûro hetigi.
Ini tira suru huma « yuwur » intigaa hanantigi re ? Hêi ! Ini ai hanantimme koo bini labara huna nintirigi. Ini mire maine huma au rakima rakinna ru rôza hunaa gûu ru woogi. Mire buru dîlli dau mukuŋuroo koo maine huma kakaru duro tartire.
Oŋko gini ini tira suru huma « yuwur » intigaa yerci ni bini ŋila dûbu ye kadara wussu ye murta wussu ye sa yîsii ye (1889) yeru goyi ni ŋila dûbu ye kadara yîsii ye murta tûrusuu ye sa tûrusuu ye (1977) nagaa ru tigisu. Hôlu ŋa ru Yuwurda bôdiyintu. « Yuwurda » intoo amma Nîjer ra jii ru yercintere dau ma centere Tû yuwurcintigi, amma girsi geyintigaa na citigi, migiza na wopu tûrtugi. Owinni ini te mire buru anuu tede ru bara, buru yercintu gôr. Gôde ru bara, mura jigida ye magida ye gedintu mêri ai nus. Te ru bara Kûwa-i bôdiyintu. « Kûwa » intoo amma Abeše-a. Mura Burku yuwurcintigi. Owinni Tigi ye Kîrdi ye Yen ye ginna yuwurcintigi.
Yuwur mire kunoo ru bodîyi niŋoo ? Cad ye Nijer ye kûki bodîyi. Owinni Cad kiši huma ginna duro yerci. Tafu Konum ŋa ye Burku ŋa ye Tû ŋa ye Abeše ŋa ye ginna duro tigisu. Owinni Nasara ridiga ru kui Wahila ye Masartina ye Tûrkiyena ye ginna tafu Burkuŋa ye Tû ŋa ye ginna tafu duro yuwurcinti cikii ru Furasa ridiŋa ru bokintu šettu. Te bini ŋila dûbu ye kadara yîsii ye murdom ye sa cûu ye (1912).
Yuwur mire amma geyintigaa amma aña ni, ba ni, durusa ni ŋila hunta dîgirem ru goyini murta disi naga, amma taka geyintigi. Ŋila dîgiremme ntoo, au adi ni, dinare ni, ini tira fuyiŋoo na dîgi, wawoo na galciŋi dôona na royiŋi saa na šili au teke kono ŋila dîgiremme. Au ŋila hinaa murta disii ntoo, au yuwur duro buru girsa gisire ni kidde ni aŋkalle ni amma addaa ginna mîrei wou-u tiganigi. Amma ta mura owollu šêi centigi wîna zaka wapuga ye, êra zaka kusintigaa ginna wusaa centigi. Owinni zaka êri cî tiriŋaa ginna wusaa ncentigi. Šêi te mire ôwura cûu gor terigi. Amma ta duro au nusoo na ini cire bêi amma êrda kuira-i ladir goyintoo na ini cire bêi. Owinni ini kuiro ciŋa amma ara girsuu tûrtuga duro ammi adii na bêi arii na bêi. Ciina arii walla adan walla hakintu laûdiroo sopunni. Yuwur hal geyintigaa e kege.
« Yuwur mire ña amma-i geyintigaa » niŋoo ? Gini mire amma kara na dînni rôza na buru bêki amma na buru bêki. Te jillan nu amma niiya amma na hôyipcintig ni yuwur cintigi. Owinni wôki te mire hukuma na bêi ñaa na mire bu te jillan nu amma nii huntu ru yercintere nii amma-u ridere gôrere mura duro au hakima rôza ye amma addira adda cûroyintigaa kee na ginna wopu tûrtugi. Owinni ini kuiri turon ciŋa ñaa na mire birigoo na dagu nii huma aga cururoo na dagu amma ginna mêri suntuu hinnoo kuiri dîrinoo na dakku. Mura hunoo au kuiri bu bênoo nakku te jillan nu yuwur geyintigi.
« Yuwur mire înni keene ru amma-i geyintigi » niŋoo ? Hôluŋa ru amma nii tira-wa captintigi. Captintoo au turon mura duro yercinere amma ru farigire « Taara unnu captiraa înni gentiroo gal ? », yiŋi. Awu te ke tigisoore ñaa na mêri huma farigi ciina mêri au turoma ŋa goyintig mêri au turoma ŋa înni niŋoo « yuwur ». Amma kuira mire ru fatigire « Înni keene ru yuwur gentirigi », intigi. Mire-i farigaa « Unnu taara bizira » yi. « Rôzu tîdirdi » yi. « Au hanajintire bêi » yi. « Yuwur gentiroo najantirigi » yi. Awu mîre-i « Farigaa au bu ciŋa yal ma gurte » yi. « Au gûro tene keena aski ma gurte » yi. « Aski dannaa na asaa hunaa guure » yi. Arii ya ru farigire « Nintaa aši tinta ŋa geentu » yi. Te ru bara amma inaa ginna gisiru ru bara amma añaa murta aguzuu walla murta tuzoo gora curukere tûrtugi. Êrišuu mire durusu kûir yîsigi kûir tûwutigi. Nii hêdincintoo amma cûu walla aguzuu šettere dôrcintigi. Ini tira duttoo saga ridere amma ru fatigi. « Ini ekee dutur » intigi. Awu amma ginna yercintere koma tûrtugi. Nii huma ridoo gûwu dîntigi niima duro amma añaa cikoo yercintere kapcintere gôrigi gôroo au gurna nusugi, gurna na caagi. Te kee tigisoo mura duro amma wosa cikaa amma huntaa catira ye ŋoraa ye ginna capcinti. Capcintoo amma catira na wunetigi. Ŋoraa na dawayintigi. Te ru bara rôza amma taa ye yala hunta ye ginna wopu dau saga centigi. Awu nii hunta lau tûrtu. Rôza amma na cušintigi, yala ammaa taiya duluyintire cušintigi. Kûiri yîsigi tûwutugi gisiriree nii huntuu ridigi.
Nii huntuu ridoo rôza guutaa na gînesirigi. Yala amma-a na dîdira gisirigi, dûwa na filiyintigi ni worecintigi ni arna na bereyintigi.
Awu amma ara ridaa awa nakere mukugi amma gura na cekentigi. « Awa mire ña nakigaa » niŋoo ? Amma nuŋu girsuu duro catira giyitirigi.
Awu yuwur amma-i te keene ru geyintigi.
Aŋkal taŋu ru koo ini ai mire ini kubu ni oŋko gini amma kuba-i geyintire ni. Unnu ŋila ara ru bêi ni, amma unnu wa duro tigisinnoo gali.
« Tigisinnoo gali, ña ? » niŋoo inuu mire tigisoo amma na buru catigi owinni amma buru taaptintigi. Te jilan nu tigisinnoo gali ciiro amma unnu cikaa ini ai « yuwur » intigaa mire hanayintini te mire na gal ši. Inuu mire yercinoo na maine huma harayintigiroo gali.
Yuwur mire dînaa duro buru tigisire ni lardu ginna duro buru tartire ni ciina unnu buru dazaga ru rude ši. Mire ini gali ciina dînaa duro unnu yercinoo gali. Dazagara duro koo amma kuba-i yêyentii naazigi.
